تعبد به ظنعمل به دلیل ظنّی در استنباط احکام شرع را تعبد به ظن گویند. ۱ - تعریفتعبد به ظن، به معنای صحت عمل طبق ظن (حجت بودن آن) و استناد به آن در استنباط احکام شرع است. ۲ - منشأ حجیت ظناصولیها معتقدند حجیت ظن (برخلاف قطع) ذاتی نیست و به اذن و جعل حجیت برای آن از سوی شارع نیاز دارد تا در حق مکلفان حجت گردد. ۳ - موارد بحثدرباره تعبد به ظن، در دو مقام بحث می‌شود: ۱. امکان تعبد به ظن؛ ۲. وقوع تعبد به ظن. ۳.۱ - امکان تعبد به ظنمراد از امکان در این بحث، امکان وقوعی تشریعی است؛ یعنی آیا بر وقوع آن، در عالم تشریع، مفسده‌ای مترتب می‌شود یا نه. درباره امکان تعبد به ظن، این بحث مطرح است که آیا امکان دارد شارع مقدس ظن را بر بندگان حجت قرار دهد و آنها را به آن متعبد سازد یا خیر؛ به بیان دیگر، آیا شارع می‌تواند از راه جعل حجیت برای ظن، کشف ناقص آن را از واقع، تعبداً کامل نماید (تتمیم کشف) و به مکلف بگوید با ظن، معامله قطع بنما و مؤدای آن را از روی تعبد، حکم واقعی محسوب نما یا خیر. «ابن قبة»؛ به خلاف مشهور، معتقد است عقل صرف نظر از هر گونه دلیل و با فرض این که هیچ دلیلی بر تعبد به ظن وجود نداشته باشد تعبد به ظن را از نظر ثبوتی محال و ممتنع می‌داند؛ به این معنا که اگر شارع چنین کاری را انجام دهد، مفسده و محالی بر آن مترتب می‌شود. ۳.۲ - وقوع تعبد به ظنبحث در مقام وقوع تعبد به ظن، این‌گونه است که آیا در خارج (عالم اثبات) از دیدگاه عقل و یا شرع، ظنونی حجت شده است یا خیر؛ به بیان دیگر، آیا در خارج می‌توان بر روی اماره‌ای خاص انگشت گذاشت و ادعا نمود که از نظر شرع یا عقل حجت است، یا خیر. این قسمت از بحث، از مباحث اصولی است و بحث از حجیت خبر واحد، اجماع منقول، شهرت و غیر آنها در اصول، مربوط به این مقام است. [۳]
انصاری، مرتضی بن محمد امین، فرائد الاصول، ج۱، ص۴۰.
۴ - پانویس
۵ - منبعفرهنگنامه اصول فقه، تدوین توسط مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، ص۳۴۳، برگرفته از مقاله «تعبد به ظن». |